Ý kiến chuyên gia: Nên dịch cụm từ 'chính phủ kiến tạo' như thế nào?

Gần đây, ngữ “chính phủ kiến tạo, chính phủ hành động, chính phủ phục vụ, chính phủ liêm chính” được sử dụng thường xuyên. Đặc biệt trong đó, cụm từ “chính phủ kiến tạo” là một khái niệm khá mới trong tiếng Việt, rất hay, sâu sắc và cũng là một sáng tạo trong kho tàng giàu đẹp của tiếng ta.

 

Cũng chính vì tính mới, tính hay, tính sâu sắc và tính đẹp, tính sáng tạo, mà cụm từ này khá khó dịch sang tiếng Anh, ngôn ngữ của hội nhập toàn cầu. Làm thế nào để vừa dịch đúng, vừa dịch hay, một khái niệm mà bản thân trong ngôn ngữ phát xuất của nó – tiếng Việt – cũng còn mới lạ. Có người đã chọn phương án constructive government – “chính phủ (mang tính) xây dựng”. Cách dịch này khá đúng, vì sử dụng tính từ constructive phái sinh từ động từ “to construct”, tuy nhiên, như khi dịch lại sang tiếng Việt – “xây dựng”, lại khá nhẹ, khá thường, như bản thân ý nghĩa của từ “xây dựng” trong tiếng Việt.

 

Một dịch phẩm xuất sắc, đương nhiên trước hết phải đạt được tính chính xác, tính đúng, truyền đạt đúng nội dung trong ngôn ngữ gốc. Song như thế chưa đủ. Còn cần phải thể hiện được đầy đủ các sắc thái, độ biểu cảm của văn bản gốc, cụm từ gốc. Dịch không chỉ cần TÍN, ĐẠT, mà còn cần NHÃ nữa, là vì thế. “Chính phủ xây dựng” không thể sánh được với “chính phủ kiến tạo” về độ hay, về sắc thái biểu cảm, những giá trị quan trọng mà một từ, cụm từ hay, đắt, đóng góp vào vốn ngôn ngữ của dân tộc. Điều đó cũng dễ hiểu, vì trong tiếng Việt, số lượng từ Hán – Việt khá nhiều, và có độ biểu cảm cao hơn so với từ thuần Việt tương ứng. “Kiến tạo” biểu cảm hơn, sâu sắc hơn, hay hơn, so với “xây dựng” là vì vậy.

 

Vậy thì khi chuyển ngữ sang tiếng Anh, ta sẽ gắng tìm một (tính) từ có sắc thái biểu cảm cao hơn, sâu sắc hơn “constructive”. Đó nhiều khả năng là một từ không phải thuần gốc Anh, mà vốn là vay mượn từ tiếng Pháp, tiếng Latinh (trong tiếng Anh có nhiều trường hợp các từ như vậy được sử dụng để thể hiện sắc thái tu từ trang trọng – như camaraderie, esprit de corps). Với trường hợp “constructive”, ta tìm được từ “tectonic”. Tính từ này cũng có nghĩa là "về xây dựng, liên quan đến xây dựng" (of or relating to building or construction; constructive; architectural.), ngoài nghĩa phái sinh "kiến tạo" trong địa chất, xuất phát từ xây dựng nên, kiến tạo nên các tầng, lớp... trong Trái đất, do những dịch chuyển của vỏ Trái đất.

 

Có người sẽ e ngại: “tectonic government ư? Kể cả người Anh bản ngữ cũng chưa dùng. Ta sáng tạo ra cụm từ đó, có phải là buồn cười chăng, khi ta không phải người bản ngữ? Xin thưa, đúng là cần hạn chế góp từ vào vốn từ vựng của tiếng nước khác. Nhưng điều đó vẫn xảy ra. Từ điển Oxford vẫn thường xuyên cập nhật các từ của các thứ tiếng khác mà Anh ngữ không dịch nổi, dĩ nhiên là có chọn lọc. Và các từ về cổ phần hóa như động từ “to equitise”, danh từ “equitisation”, các bạn Luân Đôn, Oa-sinh-tơn vốn đâu có, khi làm ăn, đối ngoại với Việt Nam, các bạn ấy nghe không hiểu, đã phải học đấy. Và các bạn ấy chấp nhận các từ đó thôi, vì hiểu đó là những khái niệm đặc thù mà Việt Nam đặt ra, để phân biệt với “tư nhân hóa”. Mặt khác, sử dụng “tectonic government” KHÔNG PHẢI LÀ SÁNG TẠO TỪ, như equitisation, mà là sáng tạo ra một cụm, một ngữ, kết hợp lại từ các từ tiếng Anh vốn có, giống như sáng tạo ra cụm từ “chính phủ kiến tạo” trong tiếng Việt vậy. Các bạn nước ngoài quan tâm sẽ dần hiểu, như với “equitisation” vậy. “Tectonic”, cũng giống như “kiến tạo”, hay hơn, sâu sắc hơn, biểu đạt và biểu cảm hơn, trong đó có phần vì nghĩa bóng của nó, liên hệ với nghĩa trong ngành địa chất (kiến trúc của một phần hoặc toàn bộ vỏ Trái Đất), ngoài nghĩa liên quan đến xây dựng, kiến trúc nói chung. Constructive” – “xây dựng” thì cũng được nhưng chưa đủ hay, mới là “tín”, “đạt”, chứ chưa thật cao về “nhã”. “Facilitating government” hay "enabling government" (chính phủ tạo điều kiện thuận lợi) thì là dịch giải thích, giải nghĩa, bổ nghĩa, chứ không phải là một cụm từ dạng “thành ngữ” như “chính phủ kiến tạo” trong tiếng Việt. “Creative government” thì sai, vì đó là “chính phủ sáng tạo”, chứ không phải là “kiến tạo”. “Kiến tạo” và “sáng tạo” nghĩa khác nhau. Tóm lại, “tectonic”, ngoài nghĩa kiến tạo [địa chất] còn có nghĩa là kiến tạo thông thường, tức là xây dựng, kiến trúc, (nhưng hay hơn, biểu cảm hơn), là một lựa chọn phù hợp.